بررسی اندیشه‎‎های جان هیک در گفت‎و‎گو با دکتر محمد محمدرضایی

ای کاش هیک علامه طباطبایی را می‎شناخت/ جواد حیران‎نیا

دکتر محمد محمدرضایی، مدیر بخش فلسفه دین دانشگاه تهران در پردیس قم و سردبیر مجله «فلسفه دین» است که تاکنون چندین کتاب و مقاله از او منتشر شده است. «تجربه دینی بشر»، «الهیات فلسفی»، «مبانی فلسفه مسیحیت»، «تبیین و نقد فلسفه اخلاق و عرفان»، «براهین اثبات خدا در فلسفه غرب»، «خدا از نگاه امام علی (علیه‎السلام)» از جمله این آثار است. همچنین «اندیشه اسلامی در دو جلد» از کتاب‎‎های تازه منتشرشده‎ این محقق است که با مشارکت آیت‎الله‎العظمی سبحانی نوشته شده است. دكترمحمدرضايي در نشست نقد و بررسی اندیشه جان هیک در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، که چند سال پیش با حضور جان هیک برگزار شد، حاضر بود. حاصل گفت‎وگوی ما با وی درباره آرا و اندیشه‎‎های جان هیک، پیش‎روی شماست.

آرای محوری جان هیک، فیلسوف دین معاصر در حوزه فلسفه دین چه بود؟

جان هیک یکی از دین‎پژوهان و فیلسوفان دین معاصر بود که در سال 1922 در یکی از شهر‎های انگلستان به دنیا آمد. او در ابتدا آموزش‎‎های دینی را فراگرفت. نخست به نوعی رویکرد مطلق‎گرا در مسیحیت گرایش داشت؛ ولی به‎تدریج، ذهنیت او دچار تغییر شد و نظریه پلورالیسم دینی را مطرح کرد.

او برای نظریه خود مبانی فلسفی در نظر گرفت و آن را سامان داد. امروزه جان هیک با نظریه پلورالیسم دینی شناخته می‎شود. او معتقد است که نظریه پلورالیسم دینی ریشه در دیدگاه فیلسوفان و متفکران گذشته دارد و هر دینی به‎طور مجزا مدافع پلورالیسم دینی است. برای نمونه او مقاله‎ای با عنوان «پلورالیسم دینی و اسلام» دارد که با استفاده از برخی آیات قرآن و برخی اشعار مولانا و اظهارات ابن عربی مدعی می‎شود که اسلام هم طرفدار پلورالیسم دینی است.

انگیزه جان هیک از طرح نظریه پلورالیسم دینی چه بوده است؟

جان هیک از طرح نظریه پلورالیسم دینی انگیزه خوبی داشته است؛ ولی تبیینی که ارائه می‎دهد و مبانی فلسفی که درباره آن مطرح می‎کند، با مشکلات زیادی مواجه است. او معتقد است که در جنگ‎‎هایی که میان ملت‎‎ها صورت گرفته، پای دین در میان بوده و هر کسی دین خود را حق می‎دانسته و تلاش می‎کرده است دیگری را حذف کند. همچنین، معتقد است هر کسی که به دنیا می‎آید، دین خاصی را می‎پذیرد. یعنی لزوما دین آبا و اجدادی خود را می‎پذیرد و در انتخاب دین هیچ نقشی ندارد. بر این اساس و به اعتقاد او، اگر خداوند بخواهد یک فرقه دینی را به بهشت ببرد و بقیه گروه‎‎ها را گرفتار دوزخ کند، این موضوع با رحمت واسعه خداوند و با مهربانی و رحمانیت خداوند ناسازگار است. بنابراین، می‎گوید باید این‎گونه بیندیشیم که همه ادیان حق و درست و اهل نجات هستند و در مقام تشبیه، ادیان مثل غذا هستند و هر کسی از یک نوع غذا خوشش می‎آید و کسی نمی‎تواند بگوید این غذا بهتر از غذای دیگری است. فرد می‎تواند بگوید این غذا از نظر تو بهتر است، ولی از نظر من غذای دیگری بهتر است؛ چراکه هر دو غذا انسان را سیر می‎کنند و حکم غذا را دارند. جان هیک به متدینان هر دین سفارش می‎کند که عقیده خودشان را به واقع نسبت ندهند. او معتقد است که یک واقعیت نهایی و مطلق در خارج هر دین وجود دارد و انسان‎ها در ارتباط با این خدا هستند. خداوند به‎گونه‎ای بر انسان‎‎ها ظاهر می‎شود و آنان او را بر اساس زمینه‎‎های فکری و ذهنی و فرهنگی خود تفسیر می‎کنند. از این‎رو، معتقد است که اگر خداوند این‎گونه تفسیر شود، مدعی نشوید که خداوند چنین است، بلکه بگویید که خدا «به‎نظر ما» چنین است.

در نظر هیک، اگر هر کسی عقیده خود را به واقع نسبت دهد، مشکل پیش خواهد آمد. وظیفه اعتقادات دینی این است که انسان را از خودمحوری به خدامحوری برساند و این کاری است که همه ادیان انجام می‎دهند. بر این اساس، او معتقد است که «آموزه‎‎های دینی» جنبه ثانوی دارند و چندان مهم نیست که کسی مدعی شود خدا واحد است یا سه خدا وجود دارد. در واقع به اعتقاد وی، اصل این است که انسان از خودمحوری به خدامحوری برسد.

چه ایرادهایی را می‎توان بر اندیشه پلورالیسم دینی از منظر هیک، وارد دانست؟

باید توجه کرد که این عقیده هم از جنبه فلسفی دارای مشکل است و هم از جنبه دینی. در ابتدا به بررسی ایرادهای وارد به‎نظریه «هیک» از جنبه فلسفی می‎پردازم. او معتقد است که یک واقعیت غایی وجود دارد که انسان‎‎ها با آن مواجه می‎شوند. حال این سؤال ایجاد می‎شود که چگونه انسان‎‎ها به این نتیجه می‎رسند که یک واقعیت غایی وجود دارد. اگر همه انسان‎‎ها می‎توانند به این نتیجه برسند که یک واقعیت نهایی و غایی وجود دارد، بر اساس همان دلایل می‎توانند به این نتیجه برسند که خداوند دارای صفات خاصی است؛ یعنی خداوند همه صفات متعارض را نمی‎تواند داشته باشد. خدا باید رحمان، رحیم، عالم، قادر و کاملا خیرخواه باشد؛ لذا انسان‎ها بر اساس همان دلایل که اثبات می‎کنند واقعیتی نهایی وجود دارد، قادر خواهند بود اثبات کنند که خداوند دارای ویژگی‎‎های خاصی است؛ اگر چنین باشد، خدای یک دین خاص اثبات می‎شود و نه خدای همه ادیان.

از لحاظ اعتقادات دینی نیز، عقیده جان هیک را متدینان نمی‎پذیرند. هر کسی دین خود را حق می‎داند. ما مسلمانان معتقد هستیم که دین ما، دین حق است. البته از یک‎سو معتقدیم که دین ما حق است و از سوی دیگر به رحمت واسعه خداوند اعتقاد داریم و معتقدیم رحمت خداوند بر همه چیز سیطره دارد و مردم، اگر حجت بر آن‎ها تمام نشده باشد، خداوند آن‎ها را به عذاب ابدی مبتلا نمی‎سازد و فقط کسانی‎که از راه عناد و آگاهی راه خطا را بپیمایند، دچار عذاب می‎شوند. بر این اساس اکثر انسان‎‎ها دچار استضعاف فکری هستند و مطابق آیه قرآن باید حجت بر آن‎ها تمام شود. طبق آیه قرآن، اگر حجت بر آن‎ها تمام شود و آن‎ها از سر آگاهی نپذیرند، دچار مشکل خواهند شد. در نتیجه، ما هم معتقد به حقانیت دین اسلام هستیم و هم قائل به رحمت واسعه خداوند. باید توجه داشت که از این لحاظ نمی‎توان پذیرفت که خدا هم می‎تواند یکی باشد و هم سه تا؛ هم مادی باشد و هم غیرمادی. خداوند در قرآن می‎فرماید اگر یهود و نصارا به آن چیزی ایمان بیاورند که شما ایمان آورده‎اید، هدایت پیدا می‎کنند. همچنین بر اساس آیه‎ای دیگر، از میان راه‎های مختلف یکی «احسن» است و همه احسن نیستند و صفت عالی متعلقش یکی است.

جان هیک معتقد است که اسلام مدافع پلورالیسم است؛ دیدگاه شما در این‎خصوص چیست؟

بله! جان هیک معتقد است که اسلام مدافع پلورالیسم است. اگر به سیره پیامبر (صلی‎الله‎علیه‎وآله‎وسلم) مراجعه کنیم، مشاهده می‎کنیم که خداوند اهل کتاب را به اسلام دعوت می‎کند و می‎فرماید شما باید اسلام بیاورید؛ وگرنه گناهان دیگران نیز بر عهده شماست. همچنین، پیامبر (صلی‎الله‎علیه‎وآله‎وسلم) در زمان خود با بت‎پرستی مبارزه کرد؛ ولی بر اساس دیدگاه هیک بت‎پرستی یک شیوه دینداری است که از حقانیت برخوردار است. همچنین، پیامبر (صلی‎الله‎علیه‎وآله‎وسلم) نامه‎ای به سران کشور‎های حبشه، روم و ایران و رهبران قبایل یهودی و مسیحی می‎فرستند. برای نمونه، پیامبر (صلی‎الله‎علیه‎وآله‎وسلم) به نجاشی، حاکم نصرانی حبشه، نامه می‎نویسد و او را به اطاعت از خدای واحد و بی‎شریک دعوت می‎کند و می‎خواهد که از او تبعیت کند و به آیین او ایمان بیاورد؛ چراکه او فرستاده خداوند است. لذا، مشاهده میکنیم که در این نامه پیامبر (صلی‎الله‎علیه‎وآله‎وسلم) آن حاکم نصرانی را به اسلام دعوت می‎کند. همچنین پیامبر (صلی‎الله‎علیه‎وآله‎وسلم) در نامه‎ای به حاکم مسیحی قبطی مصر و پادشاه روم می‎نویسد که من تو را به اسلام دعوت می‎کنم و در صورت عدم پذیرش مسئول گناهان تمام مردم قبط و روم خواهید بود، لذا مشاهده می‎شود که این سیره پیامبر (صلی‎الله‎علیه‎وآله‎وسلم) با پلورالیسم سازگاری ندارد. ما در عین اعتقاد به حقانیت دین اسلام، معتقدیم که با اهل کتاب و پیروان ادیان دیگر به‎خوبی و با مهربانی و اخلاقی رفتار کنیم و این‎گونه نباشد که آن‎ها را آزار دهیم. لذا این‎که برای از بین بردن بداخلاقی معتقد باشیم که همه ادیان حق هستند نادرست است؛ چراکه پذیرش حقانیت تمام ادیان هم از نظر عقلی و فلسفی دارای مشکل است و هم از جنبه اعتقادات دینی.

پیامبر اسلام (صلی‎الله‎علیه‎وآله‎وسلم) با اهل کتاب رفتار بسیار خوبی داشتند و می‎فرمودند: هر کسی به اهل کتاب آزاری برساند من دشمن او می‎شوم و روز قیامت از او انتقام خواهم گرفت. باید توجه کرد که یکی از علل پیشرفت اسلام تعامل خوب مسلمانان با اهل کتاب و پیروان ادیان دیگر بوده است. برای نمونه، مسیحیان اردن در زمان رسیدن سپاهیان اسلام به آن‎جا، نامه‎ای می‎نویسند و در آن اذعان می‎کنند: «ای مسلمانان شما نزد ما از رومیان محبوب‎تر هستید. گرچه رومیان هم‎کیش ما هستند، ولی شما نسبت به آن‎ها به ما وفادارتر و نیکوکارتر و مهربان‎تر هستید. رومیان علاوه‎بر آن‎که بر ما مسلط شدند، منازل و هستی ما را نیز غارت کردند.» مشاهده می‎کنیم که رفتار خوب مسلمانان به‎گونه‎ای بوده است که آن‎ها جذب اسلام می‎شدند. جان هیک برای این‎که بخواهد از جنگ و ستیز بین اقوام و ملل جلوگیری کند، قائل به پلورالیسم شده است؛ ولی باید توجه کرد که می‎توان قائل به حقانیت یک دین خاص بود و تعامل خوبی هم با پیروان ادیان دیگر داشت و قائل به رحمت واسعه خداوند نیز بود. این دو موضوع با یکدیگر سازگاری دارند. هیک در برابر انحصارگرا‎های مسیحی که معتقد هستند تنها راه نجات واقعی انسان مسیحیت است، می‎ایستد و می‎گوید که اسلام نیز بر حق است و از این جهت، برای ما محترم است، هرچند تبیین او در پلورالیسم دینی تبیین درستی نیست.

مواجهه اندیشمندان و متفکران ایرانی با آرای هیک چگونه بوده است؟

متفکران ایرانی در مقالات گوناگون و متعدد آرای او را بررسی کرده است. اخیرا از بنده کتابی با عنوان «کلام جدید با رویکردی تطبیقی» منتشر شد که در آن کتاب این مباحث را به‎طور مفصل بحث و بررسی کرده‎ام. همچنین درباره نقد آرای جان هیک کتاب‎‎های دیگری نیز به زبان فارسی وجود دارد. در ایران آرای جان هیک با کتاب «فلسفه دین» معرفی شد. او در این کتاب بحث پلورالیسم دینی را به‎عنوان یکی از مباحث فلسفه دین مطرح می‎کند. در واقع از حدود 20 سال پیش این مباحث مطرح شد.

به‎نظر می‎رسد که جنبه‎‎های سیاسی و اخلاقی پلورالیسم دینی را بهتر از جنبه‎‎های فلسفی و دینی آن می‎توان تبیین کرد.

بله! از جنبه‎‎های اخلاقی و این‎که انسان‎‎ها باید برخورد خوبی با یکدیگر داشته باشد بهتر می‎توان آن را تبیین کرد. هیک از همین جهت به‎سمت ارائه پلورالیسم دینی کشیده شده است. البته انگیزه‎‎های هیک خوب است؛ مثلا این‎که ما باید با هم به‎طور مسالمت‎آمیز زندگی کنیم و رحمت خداوند واسعه است. او معتقد است که اگر بگوییم یک دین حق است، رحمت واسعه خداوند را انکار کرده‎ایم؛ اما باید توجه کرد که ما مسلمانان هم به رحمت واسعه خداوند اعتقاد داریم و هم به رفتار خوب با پیروان ادیان دیگر و همه انسان‎ها. باید توجه داشت که پیامبران الهی هدایت انسان را از راه زور پیش نمی‎گیرند و اسلام نیز بر «لا اکراه فی‎الدین» تأکید کرده است. همچنین خدا در قرآن می‎فرماید: ما راه را نشان می‎دهیم. حال، شما می‎خواهید کفران بورزید یا شاکر باشید؛ لذا پیامبران، به تعبیر علی (علیه‎السلام)، عقل‎‎ها را به خردورزی برمی‎انگیزانند تا انسان خودش به نتیجه برسد. همچنین خدا به پیامبر (صلی‎الله‎علیه‎وآله‎وسلم) می‎فرماید تو تذکر بده و تو تذکر‎دهنده هستی و از این‎که مردم بر خلاف میل تو رفتار کردند، ناراحت مباش. بر این اساس مشاهده می‎کنیم که انگیزه «هیک» از طرح و ارائه پلورالیسم دینی خوب بوده، ولی تبیین او خوب نبوده است.

هیک چند سال پیش به ایران آمد و در جلسه‎ای با حضور ایشان، شما هم حضور داشتید. چه مباحثی در آن جلسه مطرح شد؟

بله! چند سال پیش هیک به ایران آمد و در جلسه‎ای که بنده نیز حضور داشتم مباحث خوبی با ایشان مطرح شد. در آن جلسه متفکران و اندیشمندان در فضایی خوب به بحث و گفت‎و‎گو پرداختند. بیشتر همین بحث پلورالیسم مطرح شد. ایشان مقاله‎ای درباره پلورالیسم دینی و اسلام ارائه کرد که بنده آن را از انگلیسی به فارسی ترجمه کردم. همان‎گونه که اشاره شد، ایشان در این مقاله معتقد است که اسلام نیز معتقد به پلورالیسم دینی است. در آن جلسه او دیدگاه‎‎های خود را به‎طور مختصر بیان کرد و اندیشمندان کشور ما نیز مباحث خود را ارائه دادند.

آبشخور‎ها و بستر‎هایی که هیک بر اساس آن فلسفه دین را تعریف می‎کند، كدامند؟

جان هیک کتابی به نام فلسفه دین دارد. او در این کتاب تعریفی را درباره فلسفه دین ارائه داده که بنده نیز دیدگاهی در مقابل آن تعریف بیان کرده و تعریف ایشان از فلسفه دین را نقد و بررسی کردم. برای تعریف هیک از فلسفه دین، باید به زمینه‎‎های فکری و ذهنی و بستر‎های فکری او رجوع کرد. او بر اساس فضایی که در غرب حاکم بوده، به ارائه تعریف از فلسفه دین پرداخته است. باید توجه کرد که دین مسیحیت با عقلانیت سازگار نیست. متفکران بزرگ مسیحی می‎گویند ایمان بیاورید تا بفهمید؛ چون اصول اساسی مسیحیت مثل تثلیث و گناه ذاتی انسان و عشاء ربانی، رازوار هستند و نمی‎توان از طریق خرد و تعقل به آن‎ها رسید. همچنین، غالب تفکرات مسیحی که بعد از رنسانس بر جهان غرب حاکم شد، بر این اصل استوار بود که دیدگاه دینی را بر اساس عقل نمی‎سنجید و آن را از حوزه معرفت عقلانی خارج ميکرد. برای نمونه، تجربه‎گرایی اساسا مباحث ماوراء طبیعت و متافیزیکی را در حوزه شناخت انسانی قرار نمی‎دهد. همچنین کانت در عقل نظری معتقد است که عقل نظری توانایی پرداختن به مسائل و مباحث دینی و ماوراء طبیعی را ندارد و انسان در این زمینه باید لاادری باشد. البته کانت چون انسان متدینی است، از طریق عقل عملی خدا را اثبات می‎کند.

برخی نیز مانند کی‎یر‎کگور که فیلسوفی مسیحی است، معتقدند هرچه شما جاهل‎تر باشید متدین‎تر هستید. در چنین فضایی هیک آمده و بحث فلسفه دین را مطرح کرده است تا بر اساس آن، ما به‎طور عقلیی درباره دین بیندیشیم. این پدیده مبارکی است که در غرب شکل گرفته است. بر اساس فضایی که بر غرب حاکم بوده آن‎ها فلسفه دین را متمایز از الهیات می‎دانسته‎اند. همچنین فلسفه دین را از دین و آموزه‎‎های دینی جدا می‎دانند. در صورتی که از نظر اسلام، این مسائل پذیرفتنی نیست. دین اسلام، دین عقلانی است و می‎توان آن را به‎طور عقلانی سنجید. ما به اصول دین از طریق تعقل و خرد، ایمان می‎آوریم. قرآن نیز ما را به تعقل و خرد دعوت می‎کند و می‎فرماید از آن‎چه درباره آن علم ندارید، تبعیت نکنید. لذا، در اسلام ایمانی ارزشمند است که مبتنی بر معرفت باشد و اگر ایمانی این‎گونه نباشد، ارزشی ندارد. بر این اساس دین اسلام با تفکر عقلانی عجین است. هیک در بستری که رشد کرده تفکر عقلانی را جدای از دین می‎داند و تلاش کرده بحث تفکر عقلانی و آموزه‎‎های دینی را مطرح کند. اگر هیک با اسلام آشنا بود و می‎دانست که دین اسلام عین عقلانیت است و به تعبیر علامه طباطبایی (رحمت‎الله‎علیه) تفکر عقلانی و تفکر دینی دو تعبیر از یک واقعیت هستند، فلسفه دین را به‎گونه‎ای دیگر تعریف می‎کرد