درباره محور اندیشه‎های جان هیک

نجات‎بخشي يا پلورالیسم دینی/ دکتر قاسم پورحسن - عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی (رحمت‎الله‎علیه)

جان هیک در جامعه ما با پلورالیسم دینی شناخته شده و تأثیر بسیاری بر حوزه روشن‎فکری ما داشته است؛ اگرچه این تأثیر بیشتر جنبه اجتماعی داشت تا معرفتی، اما در عین‎حال بنیادین بود.

البته محور تأمل او لزوما پلورالیسم دینی نبوده بلکه به نجات‎شناسی به‎عنوان مبحثی مهم در آموزه‎‎های دینی توجه داشته است. متأسفانه متفکران حوزه دین بدون تفکیک صحیح بر پلورالیسم دینی مطرح شده از سوی او تمرکز کرده‎اند که مناقشات زیادی را نیز درپی داشته است.

باید توجه داشت که اساس مسیحیت در دوره‎‎های پس از ایمان‎گرایی بر رستگاری متمرکز شد و متأثر از اصل الهی بود. اما توجه هیک به تکثر ادیان ناشی از مطالعاتی بود که در حوزه هند داشت. او حتی درک عمیق و مطالعه صحیحی از اسلام نداشت بلکه بسیاری از آرای او متأثر از آموزه‎‎های هندوئیسم بود. وقتی جان هیک از خدای شرق سخن می‎گوید خدای کریشنا را در ذهن دارد بنابراین تکثر ادیان ساخته ذهن بشر در هند، توجه او را جلب کرده است.

هیک وقتی از دین سخن می‎گوید، فلسفه دین را دانش ثانوی می‎داند و نه شاخه‎ای از الهیات. او در مقدمه کتاب فلسفه دین خود می‎گوید فلسفه دین شعبه‎ای از فلسفه است، یعنی فیلسوف دین می‎تواند مؤمن و دین‎دار نباشد اما در عین‎حال به مباحث دینی بپردازد.

اصطلاحات هندوئیسم در تعریف او از فلسفه دین و حتی زمانی‎که به تحقیق مفهوم خدا، خلقت، نیروانا، عبادت، قربانی و حیات ابدی می‎پردازد نیز به چشم می‎خورد.

هیک به‎دلیل مطالعه طولانی‎مدت اندیشه‎‎های هندوئیسم مقالات متعددی در این‎باره نگاشته است که مقاله «تفسیر بر دین» او کاملا متأثر از رویکرد‎ها و اصطلاحات هندوئیسم است. همچنین وقتی در بحث نجات‎شناسی از ادیان بزرگ سخن می‎گوید، هندوئیسم را از ادیان بزرگ معرفی می‎کند. بنابر نظر جان هیک، عقیده به نجات و رستگاری یکی از مباحث مهمی است که در پرتو توجه به نیروانا و فهم صحیح از جهان نایایی شکل گرفته و دستخوش ناخشنودی مفرط است.

بر این اساس، می‎توان به دیدگاه روشن‎فکران دینی ایران نسبت به هیک انتقاد کرد، آنچنان‎که خود او نیز پس از سفری که به ایران داشت از این نگاه به خود و تفکراتش گلایه‎مند شد و گفت در ایران فهم صحیحی از من و اندیشه هایم به‎وجود نیامده است. چراکه از میان همه مباحث مهم مطرح شده توسط او همچون حیات ابدی، زبان دین و فاصله معرفتی، تنها پلورالیسم دینی او به‎نظر می‎آید. باید تأثیر جان هیک بر روشن‎فکری دینی را مدنظر قرار داد و دریافت که چرا فهم نادرستی از نگاه او به دین پیدا کرده‎ایم و چرا از میان همه آن‎چه او مطرح کرده، تنها اندیشه تکثر‎گرایی‎اش در نگاه روشن‎فکران دینی ایران مهم جلوه کرده است.

اندیشه جان هیک درباره مفهوم دین، به تعبیر وی از یهود، مسیحیت و نیز فهم او از کریشنا، برهمن و خدای هندوئیسم باز می‎گردد. او در مطرح کردن تکثر دینی بر این باور است که نباید مفهوم دین را تنها در ادیان آسمانی جست‎وجو کرد بلکه باید به همه ادیان الهی و بشری توجه کرد. او می‎گوید حتی در ادیان ابراهیمی نیز می‎توان پرستش خدایان متعدد را مشاهده کرد.

نگاه او به دین نه صرف نگاه مسیحیت است که در پرتو امر متعالی نگریسته شود و نه صرف نگاه یهودی که خدای منزه و نامتناهی کاملا دیگری را جست‎وجو کند و نه خدای بشرگونه هندوئیسم. متأسفانه به‎دلیل عدم اطلاع جان هیک از اندیشه اسلامی وی نتوانست در طرح مفهوم دین، نگاه اسلام را بررسی کند یا حتی نامی از آن برده و با دیگر ادیان مقایسه کند.

در هر حال هیک زمانی‎که از دین سخن می‎گوید تفکر خود را بر خدای یهودی، مسیحی و هندوئیسم متمرکز می‎کند.

مسأله محوری دیگر که توسط هیک مطرح می‎شود مسأله «نجات‎شناسی» است که در مسحیت دوران میانه و جدید مورد تأمل قرار گرفته است. خلط بزرگی که در تفکر جان هیک رخ داده، عدم تمایز میان نجات یا رستگاری با حقانیت است. وی متوجه حقانیت ادیان نیست و تنها چیزی که برایش مهم است مسأله نجات و رستگاری است و به حقانیت توجهی ندارد. هیک معتقد است که نجات و رستگاری در همه ادیان وجود دارد و این نجات به معنای انتقال از یک حیات سراسر ابتلا و معصیت به دنیایی امیدبخش و بهتر است اما هر یک از ادیان به طرق مختلف از سرشت انسان سخن گفته‎اند؛ این فهم او، فهم درستی نیست. این‎که حیات کنونی انسان را بیگانه از خداوند و گرفتارگناه نخستین بدانیم، تنها در مسیحیت وجود دارد اما جان هیک آن را به تمامی ادیان تسری داده و تأکید می‎کند که تنها راه نجات و رستگاری از این حیات، نجات‎شناسی است.

این مباحث، محور‎های اصلی تفکر جان هیک را شکل می‎دهد و از همین‎جا وی وارد بحث حیات ابدی می‎شود. اگرچه او در باب نظریه حیات ابدی اندیشه ممتازی ارائه نکرده، اما این بحث را با دو مسأله مهم در فلسفه دین ربط می‎دهد. نخست مسأله شر و نهایت آن، هیک معتقد است نهایت این شر، دستیابی ما به پاداش و خیر در جهان دیگر است و دوم مسأله تحقیق‎ناپذیری؛ هیک بر این باور است که با اثبات جاودانگی و رستاخیز می‎توان تحقیق‎ناپذیری گزاره‎‎های دینی را مطرح کرد. این اهتمام به‎نظریه بدن اخروی و بازآفرینی، منبعث از سایر دیدگاه‎‎های موجود در مسیحیت است.

او در کتب خود به نامیرایی نفس از دیدگاه افلاطون اشاره می‎کند، و این بدین معناست که وی دیدگاه ممتازی را مطرح نکرده است. در نظر او حشر اجساد مسأله‎ای است که در مباحث فلسفی مطرح نبوده و در مسیحیت شکل گرفته و نیز اعتقاد دارد که در نگاه یهود - به خلاف مسیحیت - اختلاف‎نظر جدی نسبت به حشر اجساد وجود دارد. اما در عین‎حال با استناد به کتاب مقدس می‎گوید انسان موجودی است که پس از مرگ دوباره از خاک برمی‎خیزد. هیک بر این باور است که خدا لزوما خدای مسیحی، خدای یهودی و بودیسم نیست.

به هر حال، حیات ابدی با دو مسأله شر و تحقیق‎ناپذیری و نیز فاصله معرفتی همراه با نگاه معرفت‎شناسانه، شاخصه‎‎های اصلی تفکر فلسفی جان هیک است، اما در ایران هیچ‎یک از مباحث اصلی که هیک عهده‎دار آن‎ها بوده، استخراج نشده و تنها تکثر دینی او مطرح شده و مورد نقد و بررسی قرار گرفته است در سفری که به ایران داشت در پاسخ به این سؤال که محور تأملاتش چیست؟ نجات‎شناسی را اصلی‎ترین محور تفکرات خود برشمرد و سایر مباحث مطرح شده را حول این محور دانست اما متأسفانه در ایران این بحث با دیدگاه او درباره حقانیت خلط شده و بحث تکثر دینی به این معنا که همه ادیان حق مدار هستند در صدر قرار گرفته است

نگاهی به نظریه تنوع ادیان جان هیک

مدیریت اختلاف جایگزینی برای کثرت‎گرایی/ دکتر سیدیحیی یثربی - استاد بازنشسته فلسفه دانشگاه علامه طباطبایی(رحمت الله عليه)

کثرت‎گرایی عمدتا در دو قلمرو جامعه و فرهنگ مطرح می‎شود. یکی از شاخه‎‎های کثرت‎گرایی در ساحت فرهنگ، کثرت‎گرایی دینی است که به رسمیت شناختن تمام ادیان از آن مراد می‎شود. کثرت‎گرا‎ها می‎گویند: «حقیقت مطلق و نجات و رستگاری را منحصر در یک دین و مذهب و در پیروی از یک شریعت و آیین ندانیم، بلکه معتقد شویم که حقیقت مطلق، مشترک میان همه ادیان است و ادیان و مذاهب و شریعت‎‎های مختلف در حقیقت، جلوه‎‎های گوناگون «حق مطلق» هستند و در نتیجه پیروان همه ادیان و مذاهب، به هدایت و نجات دست می‎یابند. »کثرت‎گرایی دینی، با استمداد از مبانی کلامی، معرفت شناختی و اجتماعی، همچون وحدت گوهر ادیان، تجربه دینی، تعدد حقیقت، ذومراتب و ذوبطون بودن حقیقت، تکافؤ ادله، تفکیک نومن از فنومن و نسبیت معارف و... فتوا به تساوی ادیان و مذاهب در بهره‎مندی از حقیقت، هدایت و سعادت داده است.

در واقع، کثرت‎گرایی دینی، تفسیری است از تعدد و تنوع ادیان، نسبت به رستگاری اخروی و حق یا باطل بودن آن‎ها و بدان معناست که گرچه حقیقت در نفس‎الامر، واحد و ثابت است، ولی آن‎گاه که حقیقت واحد در دسترس فکر و اندیشه و تجربه دینی بشر قرارگیرد، به تکثر رنگین می‎شود و از آن جهت که همه آن‎ها به‎نحوی به حقیقت دسترسی پیدا می‎کنند، در نجات و رستگاری شریک هستند.

کثرت‎گرایی یا نجات اکثریت و همگان یک تاکتیک است و نتیجه مصلحت‎اندیشی است، روشن‎فکران غرب در دوره‎ای که فضایی برای سخن گفتن وجود نداشت و به‎شدت از طرف کلیسا زیر فشار قرار داشتند در آرزوی آن بودند که جامعه به‎گونه‎ای باشد که هرکس بتواند حرف خود را بزند، پیام معروف «ولتر» به رقیبش که گفته بود: «اگرچه من با تو مخالفم، ولی حاضرم جانم را فدا کنم تا تو حرفت را بزنی و عقیده‎ات را بیان کنی»، نشان ‎دهنده اهمیت آزادی بیان بود.

از دیدگاه مصالح زندگی و روش کار علمی، آزادی بیان پیشنهاد بسیار خوبی بود، اما با کاری که کانت کرد، یعنی امکان داوری در ماوراءالطبیعه را که شامل حوزه‎‎های اعتقاد دینی هم می‎شد، انکار کرد و گفت که در بیرون از حوزه تجربه نمی‎توان به داوری علمی و اطمینان‎بخش دست زد، در حوزه دین فضای دومی باز شد، برای کثرت‎گرایی، به‎عبارت دیگر علاوه‎بر فضای مصلحتی که پیشنهاد روشن‎فکران پیشین بود، فضای معرفتی هم ایجاد شد.

من معتقدم که جان هیک نه به تاکتیک روشن‎فکری که پیش از این مطرح کردم، توجه داشت و نه به مبانی کانتی، وی نوعی پلورالیسم را براساس مسیحیت (مدارای مسیحی) مطرح می‎کرد، به این معنا که مسیح همه ادیان را نجات خواهد داد.

جان هیک پلورالیسم دینی را چنین تعریف می‎کند: «پلورالیسم دینی آموزه نجات است که با دو دیدگاه حصرگرا و شمول‎گرا، قابل‎مقایسه است.» پلورالیسم هیک قایل است که هر کس، صرف‎نظر از نژاد، رنگ و عقیده‎اش، می‎تواند به بهشت ‎برود، به شرط این‎که از طریق برخی ادیان از توجه به خود منسلخ شود و به حقیقت توجه پیدا کند.

جان هیک در همان جلسه‎ای که در ایران سخنرانی کرد، گفت: «اگر پاپ بتواند من را می‎کشد! حرفی که من از طرف مسیحیت می‎زنم، مورد رضایت پاپ نیست و او به کثرت‎گرایی معتقد نیست.» این مطلبی بود که جان هیک مدعی آن بود؛ البته کثرت‎گرایی‎ای را که هیک به آن معتقد است، ابن‎سینا قرن‎‎ها پیش مطرح کرده، اما نظر خود من هم همین است که کثرت‎گرایی به زیان معرفت است و در هیچ‎جا قابل‎قبول نیست؛ برای نمونه در فیزیک کسی کثر‎‎ت‎گرا نیست، بنابراین کثرت‎گرایی را تنها در حد یک مصلحت یا یک ترحم و دلسوزی چنان‎که جان هیک مطرح می‎کند، قبول دارند. اما کثرت‎گرایی در حوزه دیانت بر مبنای رویکرد کانتی هم درست نیست، من این را در کتاب‎هایم مفصل توضیح داده‎ام که در ماورءالطبیعه هم می‎توانیم به گزاره‎‎هایی در حد اطمینان دست یابیم و پیشنهاد می‎کنم که به‎جای عنوان «کثرت‎گرایی» از واژه «مدیریت اختلاف» استفاده کنیم. انسان ذاتا و به‎طور فطری در جست‎وجوی حقیقت است، به‎جای کثرت‎گرایی می‎توان عنوان مدیریت اختلاف را مطرح کنیم و اختلافات مذهبی را اداره کرد و کمک کرد که ادیان به تفاهم برسند و حق را از باطل تشخیص دهند

مروری بر چند اثر مهم جان هیک

کاوش در قلمرو روحانی

مباحث پلورالیسم دینی

این کتاب توسط عبدالرحیم گواهی به همت انتشارات علم در سال 1387 منتشر شد. فلسفه دین در مغرب‎زمین تا این اواخر کاملا در بینش سنت یهودی - مسیحی عمل کرده است. این‎که چگونه با معارضاتی که از ناحیه فلسفه زبان‎شناختی جدید و علم در مقابل خداباوری مطرح شده، برخورد کنیم و... فلسفه دین در اصل عبارت است از فلسفه (یا فلسفی‎اندیشی در باب) همه اشکال دین و نه فقط دینی که خود انسان به آن عمل می‎کند و یا این‎که علیه آن موضع دارد. نویسنده در کتاب، در مسیر پلورالیسم دینی مضمونی را پایه‎ریزی می‎کند که پیش از آن در قالب اصطلاحات سنت دینی یهودی - مسیحی مطرح شده و آن، مفهوم معرفت دینی ویتگنشتاین در تحلیل تجربه و ایمان دینی است.

اثبات وجود خداوند

این اثر هم توسط عبدالرحیم گواهی و دفتر نشر فرهنگ اسلامی در سال 1382 منتشر شد. در این کتاب پاره‎ای از نوشته‎‎های فلسفی پایه‎ای، اعم از ایجابی و سلبی یا مطالب کلاسیک و قدیمی، همچنین نوشته‎‎های معاصر و جدیدی که مربوط به مسأله وجود خداوند است، جمع‎آوری و به بحث گذاشته شده است. در بخش نخست تحت عنوان براهین خداباورانه، برهان‎‎های وجود‎شناختی، کیهان‎شناختی، غایت‎شناختی، برهان اخلاقی و برهان مبتنی بر تجربه دینی مطرح شده است. بخش دوم نیز، تحت عنوان مباحث و پرسش‎‎ها مشتمل است بر: مناظره‎ای در باب وجود خداوند، برتراند راسل و فردریک کاپلستون؛ خداوند به‎مثابه القای (فرافکنی) ذهن بشری، لودویک فویر باخ؛ نامربوط بودن ادله از نگاه کتاب مقدس، جان بیلی و اعتراض دینی بر ادله و براهین خداشناسی، سورن کیرکگارد. در بخش سوم (مسائل معاصر) ابتدا مبحث اثبات‎پذیری و ابطال‎پذیری در قالب این مقالات فراهم می‎آید: الهیات به مثابه امری بی‎معنا، آیر؛ الهیات و ابطال‎پذیری، آنتونی فلو؛ احکام دینی به مثابه اموری اخلاقا و نه واقعا معنادار، بریث ویت و گزاره‎‎های دینی به‎عنوان بیاناتی حقیقتا معنادار، جان هیک.

بعد پنجم: کاوش در قلمرو روحانی

این اثر در سال 82 توسط بهزاد سالکی ترجمه و به همت انتشارات قصیده‎سرا منتشر شد. کتاب متضمن بحثی است در باب مسائل روحانی، هستی بشری، حیات، تجربه دینی و عرفانی و مانند آن. نویسنده می‎گوید: «ما پاره‎ای محدود، خطاپذیر و شکننده از این جهان هستیم، اما چون نیاز درونی داریم که معنایی در جهان بیابیم، ما در جهان بر اساس تصوری از ماهیت آن - تصویری بزرگ - سکنی می‎گزینیم، تصوری که یا آگاهانه انتخاب شده یا به‎گونه‎ای ناآگاهانه مسلم فرض شده است...» گستره کامل تصاویر بزرگ، شامل تفسیر طبیعت‎گرایانه است که براساس آن هستی بشری ما رویدادی گذرا در درون عالمی است که در نهایت فاقد معناست و این تفسیر شامل شمار فراوانی از تصاویر مشخصا دینی است و هر کدام از آن‎ها جهان‎شناسی جامع خاص خود را عرضه می‎کند. اما مدعای این کتاب این است که این تفسیر همچنین شامل نوعی تصور دینی جهان‎گستر تازه، اما با این وجود بسیار کهن است. تازه از این جهت که اکنون میان ما به‎تدریج برجستگی می‎یابد، اما کهن از آن جهت که از دیرباز در میان جریان‎‎های عرفانی هر یک از سنن بزرگ دینی وجود داشته است...