آیا حکم ارتداد با آزادی اندیشه و بیان منافات ندارد؟

بیگاني اسلام با تفتیش عقاید

از دیدگاه اسلام، انسان موجود خردمندی است که از آزادی و اختیار بهره‎مند است. خداوند در سوره جاثیه آیه 15 می‎فرماید: «من عمل صالحا فلنفسه و من اساء فعلیها ثم الی ربکم ترجعون»، یعنی هرکس کار شایسته‎ای کند به سود خود اوست و هرکس کار بدی مرتکب شود، به زیان خودش است پس همه به‎سوی پروردگارتان بازگردانده می‎شوید. لزوم جواب‎گویی و مسئولیت در برابر اعمال، نشان‎دهنده آزادی و اختیار است، زیرا مسئولیت بدون اختیار معنا ندارد. خداوند عقل و منطق را به انسان ارزانی داشته تا به کمک آن به حل و فصل مسائل خود بپردازد، چنان‎که در سوره انفال آیه 22 می‎فرماید: «ان شر الدواب عند الله الصم البکم الذین لا یعقلون» یعنی بدترین جانوران در پیشگاه خداوند آدمیانی هستند که نهادشان کر و زبان‎شان بسته است و تعقل نمی‎کنند. در این آیه خداوند سه دسته از انسان‎ها را پست‎ترین جانوران توصیف می‎کند: سه ویژگی برای این انسان‎های پست ذکر می‎کند، اول این‎که این انسان‎ها کر و ناشنوا هستند، البته واضح است که منظور ناشنوایی ظاهری نیست، بلکه ناشنوایی باطن و نهاد این‎هاست، یعنی این‎ها سخن حق را نمی‎شنوند و قبول نمی‎کنند؛ دوم این‎که این انسان‎ها لال هستند، یعنی سخن حق را نمی‎گویند و حق را کتمان می‎کنند و سوم این‎که این انسان‎ها تعقل نمی‎کنند، یعنی در پی یافتن حقیقت و علل آن نمی‎روند و به خود زحمت نمی‎دهند. این سه ویژگی باعث شده است این‎ها پست‎ترین جانوران و مغضوب خداوند باشند. خداوند انسان‎هایی را دوست دارد که گوش شنوا داشته باشند و سخن حق را بشنوند، سپس انصاف داشته باشند و سخن حق را بگویند و نهایتا در آفرینش موجودات و حوادث روزگار تعقل کنند و از بحث و گفت‎وگو و تبادل نظر و اندیشه دوری نکنند تا به حقیقت جهان هستی و علل آن دست یابند. این آیه متضمن آزادی بیان و آزادی اندیشه و تعقل است.1

کردار و گفتار حضرت علی (علیه‎السلام)، حکایت از آزادی و آزادگی دارد؛ به‎طوری که به‎هنگام زمامداری وی، عده‎ای از همکاری و بیعت با آن حضرت امتناع کردند و امام بدون هیچ‎گونه تضییق و مزاحمتی آنان را به حال خودشان آزاد گذاشت و فرمود ضرری به ما نمی‎رسانند.

بحث از آزادی عقیده را در سه قسمت می‎توان بررسی کرد:



1- آزادی از تفتیش عقیده

ارباب کلیسا و پدران روحانی در قرون وسطی برای تحکیم مبانی مذهبی و به‎خاطر استقرار قدرت و سلطه خویش، محاکمی سری به‎منظور تفتیش عقاید مردم در سراسر اروپا به‎ویژه در اسپانیا پدید آوردند. 2 با توجه به این سابقه تاریخی وحشتناک و تاریک، ممنوعیت تفتیش عقیده در قانون اساسی اکثر کشور‎ها، به‎ویژه کشور‎های اروپایی مذکور و مرسوم گردید و قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز در اصل 23 که این ممنوعیت را ذکر کرده است، تحت تأثیر قوانین کشور‎های غربی بوده است؛ و گرنه هیچ سابقه‎ای از تفتیش عقاید در اسلام در طول تاریخ وجود ندارد. یکی از اساتید حقوق اساسی در این‎باره چنین می‎گوید: «دین اسلام با واژه تفتیش عقاید کاملا بیگانه است، چون که زیر بنای عقیده و ایمان، تفکر و تعقل می‎باشد. قرآن مجید در آیات متعدد 3 بشر را وادار به تفکر نموده است، از جمله در آیه 50 سوره انعام که خداوند به پیغمبر می‎فرماید: «قل هل یستوی الاعمی و البصیر افلا تتفکرون»، یعنی بگو افراد نابینا (آن‎ها که چشم اندیشه و عقل‎شان بسته است) و افراد بینا (آن‎ها که حقایق را به خوبی می‎بینند و درک می‎کنند) برابرند؟ آیا تفکر نمی‎کنید؟4



2- آزادی از تحمیل عقیده

عقاید قلبی و معتقدات مذهبی اشخاص از روی علل و مقدمات خاص جسمی، روحی، مادی، معنوی، زمانی، مکانی، تاریخی، چگونگی تغذیه، تعلیم و تربیت و عوامل زیاد دیگری شکل می‎گیرد و مقابله با آنان از طریق زور و فشار مؤثر نیست.5 لذا قرآن کریم در سوره بقره آیه 256 تصریح می‎کند که «لا اکراه فی الدین قد تبین الرشد من الغی»، یعنی در دین اجبار و اکراهی نیست، زیرا راه سعادت و کمال از راه گمراهی و ضلالت باز شناخته شده است. در این آیه انسان در انتخاب دین و راه و روش زندگی خود آزاد شناخته شده است و علت این آزادی را روشن شدن راه صحیح از راه غلط و ناصواب بیان کرده است. این تحلیل ما را به این نتیجه می‎رساند که نمی‎توان عقیده‎ای را به زور به دیگری تحمیل کرد، اعتقاد از عمق جان برمی‎خیزد و باید همواره با اقناع وجدانی باشد. البته هرکسی نسبت به مسیری که در زندگی خود انتخاب می‎کند مسئول است و باید جواب‎گو باشد، زیرا طریق هدایت از راه ضلالت باز شناخته شده و امکان پیمودن راه رشد و کمال برای انسان میسر گشته است، ولی این مسئولیت اخروی است و حکومت اسلامی نمی‎تواند شخصی را به صرف داشتن عقیده‎ای ناصواب، مورد تعرض قرار دهد، مگر این‎که وی به صرف داشتن این عقیده بسنده نکند و به تبلیغ علنی عقیده ناصواب خود بپردازد و این تبلیغ، مخل نظم عمومی و یا مبانی اسلامی باشد (منظور حدود آزادی بیان است که در اصل 24 قانون اساسی آمده است)؛ آیات دیگری که در این رابطه می‎توان به آن‎ها استناد کرد آیه 99 از سوره یونس و آیات 21 و 22 از سوره غاشیه است؛ در این آیات بیان شده است که اگر خداوند اراده کند، تمام مردم روی زمین به او ایمان خواهند آورد و پیامبر نمی‎تواند مردم را مجبور به ایمان آوردن به خداوند کند، زیرا پیامبر تنها پند‎دهنده و تذکر‎دهنده است، نه این‎که مراقب و مسلط بر اعمال و احوال مردم باشد.

3- آزادی داشتن عقیده

دین اسلام با معتقدین به ادیان دیگر ستیز ندارد و آنان را مجبور نمی‎کند که از آیین خود دست کشیده و به پیروی از دین اسلام بپردازند، بلکه آنان را دعوت می‎کنند تا نسبت به انتخاب دین با تعقل بیندیشند.6 اسلام آزادی عقیده را تا حد شناسایی سایر ادیان آسمانی عنوان می‎کند و خداوند در سوره بقره آیه 62 می‎فرماید: «ان الذین آمنوا و الذین هادوا و النصاری و الصابئین من آمن بالله و الیوم الآخر و عمل صالحا فلهم اجرهم عند ربهم و لا خوف علیهم و لا هم یحزنون»، یعنی کسانی که ایمان آوردند (مسلمان شدند) و کسانی که یهودی و نصرانی و صابئی شدند، هر یک که ایمان به خداوند و روز قیامت آورده و عمل صالح انجام دادند، پاداش ایشان نزد پروردگارشان محفوظ می‎باشد، ترسی بر اینان نیست و برای آن‎ها هیچ‎گونه اندوهی نمی‎باشد. هرچند که این مصونیت ممکن است مربوط به عصر و زمان همان دین و پیامبر مربوط به آن باشد، ولی به هر حال در دین اسلام، افراد آزادی در عقیده دارند؛ حتی افراد مرتد. این آزادی اما تا جایی است که آن‎ها ارتداد خود را اظهار نکرده و در صدد تبلیغ عقیده جدید ارتدادی خویش بر نیایند، زیرا اگر چه اینان در داشتن عقیده آزادند، ولی آزادی بیان این افراد محدود به عدم اخلال به نظم عمومی و مبانی اسلامی است که در قانون اساسی بر آن تأکید شده است



پاورقی:

1- الطبرسی، ابوعلی فضل بن الحسین، مجمع البیان، بیروت، دار المعرفه للطباعه و النشر، 1406 ق، ج 3، ص 819.

2- هاشمی، سید محمد، جزوه درسی مجتمع آموزش عالی، قم، 1374، ج 4، درس حقوق اساسی 2، حقوق اساسی مردم، ص 182.

3- سبا:46، انعام:50، اعراف:184، روم:8، آل عمران:191.

4- هاشمی، سید محمد، پیشین، ص183.

5- همان، ص193.

6- همان، ص184، 185.

پرونده‎‎ای درباره یکی از جدایی‎‎های تاریخ سیاسی ایران

از جدایی حروف‎ تا اختلاف‎‎های مبنایی / محمدحسین بدری

به این دو اسم توجه کنید؛ «جامعه روحانیت مبارز» و «مجمع روحانیون مبارز». چقدر با هم تفاوت دارند؟ به قدر «یت».

«یون»

اما آدم‎‎هایی که حدود 23 سال است ذیل این عبارت‎‎ها قرار می‎گیرند، خیلی با هم فرق می‎کنند. مدت‎‎ها قبل از پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن 57، «جامعه روحانیت مبارز» نه با این اسم بلکه با این هویت، مبارزه علیه رژیم پهلوی را شروع کردند. روحانی‎‎های مخلص و شجاعی که بار‎ها به زندان افتاده بودند، این حزب را تأسیس کردند. تا وقتی حکومت اسلامی را به‎دست نیاورده بودند، کمتر با هم اختلاف داشتند اما وقتی قرار شد هرکس کاری به عهده بگیرد، اختلاف سلیقه‎‎ها و اختلاف‎نظر‎ها شروع شد. امام خمینی سعه‎صدر بالایی داشتند و این چندصدایی را ضعف نمی‎دانستند بلکه از نظر ایشان وجود اختلاف در روش، راهی برای رشد بیشتر بود.

کم‎کم همین اختلاف در «یت» و «یون» باعث شد گروه دوم راهش را جدا کند و تشکیلات دیگری برای خودش دست و پا کند. عده‎ای تعجب کردند از موافقت امام با جدایی و بعضی برای امام نامه نوشتند که چطور شما افرادی از هر دو گروه را تأیید می‎کنید و امام فقط یک جمله گفتند: دل هر دو نفری که نام بردید، برای اسلام می‎سوزد. تعجب‎‎ها و سؤال‎‎ها ادامه پیدا کرد تا جایی‎که امام خمینی مجبور شدند پیام مفصلی با عنوان منشور برادری بنویسند و در آن، مرز میان برادری و اختلاف‎‎هایی را که باعث رشد می‎شوند با بگومگو‎های حزبی و عناد که منجر به تفرقه می‎شوند را روشن کنند.

امام، مردم و روحانیانی را که ممکن بود با اختلاف‎‎های غیرمنطقی آب به آسیاب دشمن بریزند؛ بر حذر داشتند. اما عده‎ای با بهانه اسلام آمریکایی جدا شدند؛ همان دامی که بعد‎ها برای خودشان پهن شد.

تاریخ تکرار می‎شود و برای همین باید تاریخ بخوانیم. مراقب باشیم برای منفعت حزبی و گروهی، بر سر چیزی‎که خودمان هم می‎دانیم غلط است‎؛ نایستیم. حریف را به گناه نکرده متهم نکنیم و پیش از توصیه به بقیه، مبانی اسلام ناب محمدی و دام اسلام آمریکایی را به خودمان و دوستان هم‎فکر و هم‎حزب خودمان یادآوری کنیم.

کلمه‎ها، حرف‎‎ها و عبارت‎‎ها را ر‎ها کنیم و دل‎مان فقط برای اسلام و انقلاب بسوزد